برچسب مواد شیمیایی چیست؟
لیبل مواد شیمیایی آزمایشگاهی، نام و علائمی است که بر روی بسته‌بندی مواد شیمیایی قرار می‌گیرد و اطلاعات مهمی درباره خطرات، استفاده صحیح، نگهداری و دفع آنها را برای کاربران فراهم می‌کند.
این برچسب‌ها شامل نام ماده شیمیایی، فرمول شیمیایی، خطرات، نشانگر‌ها، دستورالعمل‌های اضطراری و سایر اطلاعات لازم درباره استفاده از ماده هستند.
افراد مشغول در آزمایشگاه به سبب کار با انواع مواد شیمیایی در معرض خطرات زیادی هستند.
یکی از کارآمدترین روش ها برای آگاهی افرادی که با مواد شیمیایی آزمایشگاهی کار می کنند، استفاده از برچسب مواد شیمیایی (Chemical Label) است.
تولیدکنندگان مواد شیمیایی ملزم به استفاده از برچسب روی همه این مواد هستند؛
اما برچسب گذاری مواد شیمیایی تنها به تولیدکننده مواد شیمیایی محدود نمی شود؛
بلکه استفاده کنندگان مواد شیمیایی خطرناک (Hazardous Chemicals) در زمان انتقال این مواد، دفع ضایعات و دفع ظروف آن ها باید از برچسب استفاده کرده و بر اساس استانداردها عمل کنند.
در سال 1982 اداره ایمنی و بهداشت ایالات متحده (OSHA: Occupational Safety and Health Administration) قوانین استانداردی در خصوص مواجهه با مواد شیمیایی مختلف تدوین کرد که عبارت اند از:
- نگارش برنامه مدون ایمنی مواجهه با خطر (Danger)
- برگه اطلاعات ایمنی مواد (Safety Data Sheet)
- برچسب گذاری مواد شیمیایی (Labeling)
- آموزش (Training)
فهرست یا لیستی از مواد شیمیایی خطرناک در محیط کاری افراد (Materials Inventory and Hazards Assessment)
در استاندارد OSHA برچسب یک منبع سریع و فشرده برای کسب اطلاعات در خصوص آن ماده شیمیایی است.
عناصر اصلی برچسب مواد شیمیایی
ظروف حاوی مواد شیمیایی توسط تولیدکننده باید لیبل گذاری شده باشند.
این لیبل دارای 6 عنصر اصلی زیر است:
- نام محصول
- نام سازنده محصول و اطلاعات تماس
- استفاده از واژه خطر تحت عناوین Warning و یا Danger
- ارائه توضیحاتی در خصوص خطر؛ برای مثال آتش زا یا خورنده بودن
- استفاده از علائم خطر روی برچسب
- استفاده از توضیحات ضروری چون بستن محکم در ظروف
برچسب مواد شیمیایی روی ظروف ثانویه
آزمایشگاه ها اغلب مواد شیمیایی را در حجم زیاد خریداری می کنند؛
اما برای استفاده آن ها را به ظروف دیگری انتقال می دهند و نگهداری می کنند.
این ظروف اصطلاحاً ثانویه نظیر لوله آزمایش، ارلن، بطری و… نیز باید دارای برچسب مواد شیمیایی باشند.
ظروف ثانویه برچسب مواد شیمیایی نیز باید دارای ویژگی های ذیل باشند:
- نام ماده شیمیایی
- استفاده از واژه خطر به صورت Danger یا Warning
- توضیحات خطر نظیر سمی یا آتش زا بودن، خورندگی مواد و…
- استفاده از نمادهای خطر
- درج ترکیب ماده شیمیایی، درصد غلظت، تاریخ دریافت ماده شیمیایی، تاریخ باز شدن در اصلی و…
روش NFPA برای برچسب گذاری
لوزی خطر یا NFPA (مخفف National Fire Protection Association) روشی مناسب برای درج برچسب مواد شیمیایی است و
با این روش در کوتاه ترین زمان میزان خطر هرکدام از مواد شیمیایی ملاحظه می شود.
علامت خطر 4 رنگ لوزی های NFPA عبارت اند از:
قرمز: قابلیت اشتعال و حریق را نشان می دهد (Flammability).
زرد: واکنش پذیری ماده را نشان می دهد (Instability).
آبی: مبین خطرات بهداشتی ماده است (Health).
سفید: خطرات خاص احتمالی همراه ماده است (Special).
روش NFPA برای برچسب گذاری
در لوزی قرمز رنگ این نوع برچسب مواد شیمیایی اعداد 0 تا 4 نشان دهنده حالات زیر هستند:
0: ماده مشتعل نمی شود.
1: بالای 93 درجه سلسیوس ماده مشتعل می شود.
2: بین 37 تا 93 درجه ماده مشتعل می شود.
3: بین 22 تا 37 درجه ماده مشتعل می شود.
4: کمتر از 22 درجه ماده مشتعل می شود.
در لوزی زرد رنگ اعداد 0 تا 4 نشان دهنده حالات زیر هستند:
0: پایدار و غیر قابل واکنش است.
1: در شرایط عادی پایدار است ولی دربرابر حرارت ناپایدار شده و ممکن است با آب هم واکنش دهد.
2: مواد ناپایدار هستند و واکنش می دهند اما منفجر نمی شوند.
3: مواد ناپایداری که در اثر حرارت یا شوک الکتریکی احتمال انفجار دارند.
4: مواد ناپایداری که در دما و فشار عادی و استاندارد واکنش پذیر هستند و ممکن است به انفجار منجر گردند.
در لوزی آبی رنگ اعداد 0 تا 4 نشان دهنده حالات زیر هستند:
0: مواد بی خطر
1: مواد کم خطر
2: ترکیبات خطرناک برای سلامتی
3: ترکیبات پرخطر برای سلامتی
4: ترکیبات کشنده؛ مانند سیانید هیدروژن
لوزی سفید برخلاف قسمت های قبل به جای عدد با استفاده از علائم درجه خطرات را نشان می دهد:
ACID: اسیدی
ALKALI: قلیایی
CORROSIVE: خورندگی
OXIDIZER: اکسندگی ماده
RADIOACTIVE: پرتوزایی
روش HMIS برای برچسب گذاری
روش HMIS
روش برچسب گذاری HMIS (مخفف Hazardous Materials Identification System) در خصوص خطرات ماده شیمیایی از جنبه های ذیل آگاهی بخشی می کند:
- سلامتی (Health)
- اشتعال پذیری (Flammability)
- واکنش پذیری (Reactivity)
- تجهیزات ایمنی مورد نیاز (Personal Protection)
این روش تا حد زیادی شبیه به روش NFPA است.
به این صورت که در 3 بخش اول درجه خطرپذیری هر قسمت با اعداد 0 تا 4 نشان داده می شود؛
اما تفاوت در قسمت انتهایی یا تجهیزات ایمنی مورد نیاز است که
برای هر گروه از تجهیزات ایمنی فردی (ماسک، عینک، دستکش و…) یک حرف تعریف می شود.
مثلاً درج حرف A به این معنی است که تنها ماسک برای کار با ماده شیمیایی کافی است و
حرف B نشان دهنده نیاز به دستکش علاوه بر ماسک در کار با مواد شیمیایی است.
درجه بندی حروف از A تا K شامل تجهیزات حفاظتی فردی در گروه های مختلف است.
دسته بندی مواد شیمیایی
بر اساس GHS (مخفف Globally Harmonized System Of Classification and Labelling of Chemicals) و هماهنگ با سیستم جهانی طبقه بندی و برچسب گذاری مواد شیمیایی مطابق با مدیریت سازمان ملل متحد، خطرات مواد شیمیایی 3 دسته هستند:
خطرات فیزیکی (physical Hazards):
- مواد منفجره (Explosive)
- مواد خورنده (Corrosive)
- اکسیدکننده ها (Oxidizing)
- گازهای تحت فشار (Compressed Gas)
- مواد اشتعال پذیر (Flammable)
- مواد سمی (Poisonous)
خطرات سلامتی (Health Hazards)
- ایجاد التهاب و سوزش در پوست (Skin Irritated)
- خورنده (Corrosive)
خطرات زیست محیطی (Environment Hazards)
- سمی برای ارگانیسم های زنده (Toxic to living organisms)
- پایدار و ماندگار در محیط زیست (Stable and sustainable in the environment)
- دارای تجمع زیستی (bioaccumulation)